BİR FABRİKADAN FAZLASI

Mirasımız Olan Sümerbank Basma Fabrikası'na

 

Bir Basma Fabrikamız vardı. 11 Temmuz 1933'te Sümerbank adını alan, 25 Ağustos 1935'te temeli atılan, 9 Ekim 1937'de muhteşem törenle açılan bir fabrika. Mustafa Kemal Atatürk'ün elinde altın anahtar. Fabrikayı açtığı zaman.

 

Neydi bu Sümerbank? Neydi bu Basma?

 

13.500 nüfus. O dönemin Aydın ve Denizli nüfusundan daha fazla bir şehirdi Sümerbank.

 

Bir fabrikadan fazlasıydı. Bir okuldu, kültür merkeziydi, sosyalleşme aracıydı, çalışmalar yapılan bir laboratuvardı.

 

İşçiler için okuma-yazma kursu olan bir fabrika hayal ediyorum, içinde çocuklar olan okul hayal ediyorum, bir kütüphane, döküm atölyesi, hastane, eczane, alışveriş merkezi, fırın, hamam hayal ediyorum. Sineması, tiyatrosu olan, bando takımı, gazetesi, müziği, özel radyosu olan, spor kursları olan, güreşinden tut tenisine kadar bir fabrika hayal ediyorum. Aile çay bahçesi, havuz, oyun sahası, balo salonu olan bir fabrika hayal ediyorum. Sadece bu fabrika için yapılan bir tren hattı hayal ediyorum. Elektriğin fazla olmadığı zamanlarda kendi elektriğini kendi üreten bir fabrika hayal ediyorum. Fabrika parçalarını dahi kendi yapan, halkın fabrikasını hayal ediyorum.

 

Yurtdışından teknisyenlerin gelip benim gibi hayran kaldığı bir yerdi burası. İşte; bu hayallerin gerçek olduğunu belki göremedim ama biliyorum ve okuyorum. Ekonomik özgürlüğümüzdü bizim bu fabrika ve daha binlerce işçinin ekmeğini kazandığı yer. Basılan basmaların eşi benzerinin olmadığı yer. Türkiye'nin dört köşesine gönderilen ve herkesin heyecanla çeşit çeşit basmaları almak istedikleri yer.

 

Gaffur'un çizgili pijaması, Azra Akın'ın dünya güzeli olduğunda üzerine giydiği çiçekli basma kıyafet. Hepsi Sümerbank eseri.

 

Gelelim gördüklerimden bahsetmeye. Bizzat yerinden. Saymakla bitmeyecek belki, yazmakla da kalemin ucu tükenecek. Ama yine de anlatmak boynumun borcu diyeceğim.

 

Fabrikanın kapısından girince başlıyor macera. Adım attığım yerler tarih kokuyor. Araştırdıklarımı düşünüyorum, okuduklarım geliyor aklıma. Ata'mın girişini hayal ediyorum. Hayali bile güzel geliyor. Odalardan başlıyoruz gezmeye. Tabi odalar düzenlenmiş. Bulunan materyaller gün yüzüne çıkarılmaya çalışılıyor.

 

Odanın biri resimlerle kaplıydı. Rus ressamların yaptıkları. Hepsi orijinal. Resimlerini buraya getirip sergilemişler. Bizi de takdir etmişler. Şehir içinde şehrimiz varmış çünkü. Haklılar takdir etmekle.

 

Tuğlalardan tut rögar kapaklarına kadar bütün materyallerde Sümerbank amblemi vardı. Tornasından tut tahtasına kadar birçok atölyeleri olan bu yerin Kocaoğlan adında büyük bir tornası mevcut olup savaş anında bomba ve silah yapımında kullanılıyormuş. Sandalyeler dahi kişinin rahatına uygun bir şekilde yapılmış. Tencereden lamba bile yapılmış ki hala çalışıyor.

 

Herkesin giriş çıkışını tutan bir saat, hastanenin hasta kayıt defterleri... Yapılan her şeyin kaydının tutulduğu bir fabrika.

 

1948'de Cumhuriyet sonrası bestelenen ilk Türk operası Özsoy Destanı’nı oynayan Sümerbanklılar için fabrika, bir fabrikadan çok her şeydi. Fotoğraflar, arşivler bunu gösteriyordu bana.

 

Kataloglar vardı. Toplam 53 bin adet kumaş. Hepsi birbirinden güzel. O zamanın imkânı ile mükemmel bir tasarım. Bir sürü numuneler. Kumaş ve boya numuneleri. Elime aldığımda kalbim çarpıyor. Hayran kalıyorum.

Kendi elektrik ve su ihtiyacını karşılayabilmesi için su ve elektrik santralleri olan fabrikada ilk yıl yaklaşık 9 milyon metre basma, 145 ton iplik üretilmiş. Kendi kendini geliştirmek bu olsa gerek.

 

Bir kız resim yarışmasında 1. oluyor ve ona hediye olarak basma etek veriliyor. Babaannem anlatırdı. Köyde basmalar gelecek diye sevinçten uyuyamazlarmış. "Rengarenk olurdu. Öyle güzeldi ki ağarmazdı [solmazdı] bile" der.

 

Şırıngalar, iğneler, serumlar makaslar... Birçok sağlık malzemeleri dolu dolu; daha dolaplarda duruyor. Adeta bizi bekliyor görülmek istercesine. Gaz maskeleri bile mevcut.

Evet, öyle güzel insan gücümüz vardı bizim.

11 Ocak 2002. Yerinde dursa da aslında tamamen yok olup gitmiş, kalanlarla korunmaya çalışan devasa bir mirası emanet eden, bize koca bir şehir bırakan Atatürk'e, Sümerbank çalışanlarına ve muhtarlara ilkokul öğrencilerine dağıtılması için ücretsiz kloze önlük dağıtan Sümerbank memurlarına çok şey borçluyuz.